Terwijl de zon zich langzaam laat zakken onder het wateroppervlak van de Noordzee druppelen de gasten binnen. Twee boswachters, koffie, thee en koeken wachten op hen in de werkschuur van Staatsbosbeheer in Noordwijk. Vandaag begeleid ik voor het eerst de vollemaanwandeling in Nationaal Park Hollandse Duinen. Als iedereen een plek heeft gevonden, dimmen we het kunstlicht in de ruimte. Het schijnsel van het grote beeldscherm is het enige wat de deelnemers in de zaal zichtbaar maakt.
Ik vertel het inleidend verhaal over Staatsbosbeheer, over het nationaal park en hoe het zit met de maancyclus. Wat zij nog niet weten is dat ze vandaag meer gaan waarnemen dan ze voor mogelijk houden. Zintuigen komen op scherp te staan zoals onze voorouders ze dagelijks nodig hadden om zich aan te passen aan hun leefomgeving. Ze zullen helaas schrikken van de effecten die wij onbedoeld op onze medebewoners in onze samenleving hebben
Tekst en foto’s: Mark Kras
Van kunstlicht naar duisternis: zo ervaar je het effect van lichtvervuiling
Buiten is het donker geworden. Zodra we echter de werkschuur uitlopen floepen de buitenlampen aan die normaal onverlaten moeten afschrikken. We lopen richting het duin het duister in. Al snel zijn we buiten het bereik van het kunstlicht. Ik vraag het gezelschap hun telefoons uit te zetten en hun zintuigen aan. “Luister, voel, kijk en misschien wel proef en ruik deze bijzondere avond.”
Onder onze voeten verandert de verharding: asfalt, schelpen, zand. We lopen een steile zandhelling op. We horen het verschil in het geluid van de verschillende paden. Een deelneemster merkt op dat de volle maan steeds helderder lijkt te schijnen.
Na gemak volgt de uitdaging
De korte wandeling heeft duidelijk zijn effect. De zintuigen staan aan en reageren op de lastigere omstandigheden. Horen, zien, voelen en misschien wel proeven en ruiken, alles wordt alerter. In het dagelijks leven missen we zoveel doordat we onze zintuigen afstompen met onze hang naar gemak. Als het schemert doen we het licht aan, als het geluid te zacht is draaien we aan de volumeknop, we camoufleren lichaamsgeur met parfum, doen wat extra zout in het eten anders is het zo smakeloos, smeren onze huid in met allerlei middeltjes voor een babyzachte huid en de beheerder van een natuurgebied vragen we om bramen en brandnetels weg te maaien omdat onze kinderen zich anders bezeren. Een simpele wandeling zonder hulpmiddelen doet de zintuigen weer opleven. Na al het afstompende gemak hebben ze weer een prikkelende uitdaging.
Ongekend gevoelige zintuigen
Ondanks de inspanning die over het mulle pad de duintop beklimmen kost, voel ik in mij de ontspanning toe nemen. De hectiek van afgelopen weken glijdt van me af. Zo lopend realiseer ik me ook hoe beperkt onze zintuigen zijn ten opzichte van de eerste onderwerpen op deze excursie. Nachtvlinders en vleermuizen.
Soorten hebben zich in honderden, duizenden en in sommige gevallen wel miljoenen jaren aangepast aan hun leefomgeving. Het licht van zon, maan en sterren geeft richting aan de routes waarlangs vogels en nachtvlinders trekken, het lengen der dagen beïnvloedt de hormooncyclus van dieren, hun tijd om te vertrekken, om te paren, om voorzichtig te zijn. Maar sinds een flink aantal decennia is daar die enorme stoorzender: het elektrisch kunstlicht
Verblind door de mens
Boven op de duintop kijken we naar Noordwijk. Een bont kleurenpalet van licht spat de hemel in. Het lijkt wel een kermisattractie. Alleen de bijbehorende kakafonie aan geluiden ontbreekt. Knipperende lichten boven zee geven ons een stille hint wat dit aan elektriciteit kost. Tenminste, als de energie niet opgewekt wordt met fossiele grondstoffen die ons (leef)klimaat bijzonder onaangenaam veranderen.
Voor nachtvlinders is die bonte kleurenpracht verwarrend. Nederland kent duizenden nachtvlindersoorten. Een flink aantal soorten wordt door die weelde aan licht als motten naar de vlam getrokken. Volledig de weg kwijt fladderen ze energieverkwistend rond het kunstlicht. De meest voorkomende vleermuis in Nederland, de gewone dwergvleermuis, weet daar wel raad mee. Wendbaar als ie is kan hij het risico nemen om in het licht van de lampen te jagen. Grotere en zeldzamere soorten nemen dat risico niet. Ze zijn niet wendbaar genoeg om de roofvogels te ontwijken die hen daar makkelijk opmerken. Zij willen weg van dat kunstlicht. Supergespecialiseerd als ze zijn om in het pikkedonker te jagen.
Geluiden in het duister
Hun wereld is er één van geluid en de weerkaatsing daarvan. Een kunst die ik bij mensen alleen ken van een blinde heer die al wandelend de aanwezigheid van flatgebouwen opmerkt door de verandering van het geluid in de omgeving. Maar vleermuizen verfijnden in de loop der eeuwen deze vaardigheid om duizenden muggen per nacht uit de lucht te scheppen. Zo sterk zelfs dat deze medezoogdieren geluid voortbrengen dat buiten het bereik van onze oren ligt. Waarop insectensoorten weer afweer ontwikkelden door met geluid de jagende vleermuizen te ontregelen.
Britse onderzoekers ontdekten dat stippelmotten geluid inzetten als verdediging tegen vleermuisaanvallen. In hun achtervleugels bevindt zich namelijk een kleine structuur die een krachtig ultrasoon signaal creëert dat de sonar van vleermuizen verstoort. De stippelmotten zijn een bekende verschijning in het Haagse Bos. Jaarlijks raken vele kardinaalsmutsen overdekt met de spinsels die hun rupsen maken om zich te verdedigen tegen hongerige vogels. ( lees ook )
Minder licht, meer natuur: kleine keuzes met groot effect tegen lichtvervuiling
We hebben nauwelijks een idee wat er buiten het bereik van onze oren, ogen, neus, tong en huid afspeelt. Maar onze gemakzuchtige behoefte om alles naar de hand van onze afgestompte zintuigen te zetten is desastreus voor de organismen die daar zo gespecialiseerd mee omgaan. Nederland is het meest verlichte land ter wereld, letterlijk. De soortenrijkdom aan insecten gaat ongelooflijk hard achteruit. We kijken naar het gebruik van pesticiden en naar het intensieve landgebruik in het buitengebied maar onderschatten het effect van onze steden, wegen en industriële complexen op land en op zee.
Boven op een duintop bespreken zo’n twintig Nederlanders tijdens een vollemaanwandeling excursie wat ze daar thuis aan zouden kunnen doen. Het energiegebruik terugdringen, de tuinverlichting alleen aandoen als je er echt behoefte aan hebt. Blij zijn als de verlichting van fietspaden en snelwegen uit is. Het zijn wat ideeën die de revue passeren. Een jonge vrouw kijkt me verbaasd aan en zegt: “Dat heb ik me een tijd geleden al bedacht. Ik doe juist het licht ’s avonds uit. Dan pas kan ik de sterren echt zien. Nu ga ik nog beter opletten. Genieten van de koele lucht op mijn huid. Kijken of ik de geur van bloemen die nachtvlinders aantrekken kan ruiken. En wie weet wat mijn zintuigen op zo’n avond nog meer oppikken. Wie weet hoor ik de contactroep van de watervleermuis. Zo’n donkere avond brengt me zo nog meer in contact met natuur.” Ik glimlach. De volle maan doet mooie dingen met mensen.
Tips
- Wil je meer verhalen lezen over Boswachter Mark Kars? Dat kan! We hebben nog meer mooie columns van deze Boswachter: lees hier rustig verder
- Thuistip – Beperk buitenverlichting tot waar je het echt nodig hebt.
- Buitentip – wandel zonder kunstlicht, Je zult verbaasd zijn hoeveel je na verloop van tijd gaat waarnemen.
